حرم مطهر امیرالمؤمنین علی(علیه السلام):

آستان مقدّس حضرت علی(علیه السلام) در مرکز شهر قرار دارد که از یک گنبد طلایی عظیم و یک گنبد خانه و رواقهای متعدد و یک صحن، با برخی ضمائم تشکیل شده است. نخستین ساختمان حرم مطهر در دوران هارون الرشید عباسی بنا گردید و پس از آن همواره در حال تجدید و عمران و توسعه بوده است. ساختمان امروزی از آثار صفویه است. گنبد عظیم و ایوان روحبخش آن، به دستور نادرشاه افشار با خشتهای طلایی تزیین شده. آیینه کاری حرم به وسیله هنرمندانی از اصفهان در سالهای دهه چهل شمسی انجام گرفت. قبر مطهر حضرت، درون صندوقی از خاتم و ضریحی نقره ای قرار دارد; صندوق خاتم از ساخته های دوران شاه اسماعیل صفوی است و از نفایس روزگار بشمار می رود. ضریح مطهر توسط هنرمندان هندی و چینی در سال 1345 هـ . ق. در هند به همت رهبر شیعیان اسماعیلی
ساخته و تقدیم حرم مطهر گردیده است. گرداگرد مرقد منور را از چهار سو رواق در بر گرفته است که همگی به زیباترین شکل توسط هنرمندان ایران تزیین یافته است. حرم مطهر دارای صحن بسیار بزرگ و دلگشایی است که اطراف مرقد مطهر را در برگرفته است. این صحن از ساخته های دوران صفوی است که نمای آن با کاشیهای
خشتی زیبایی تزیین یافته و دارای دو ویژگی منحصر بفرد است:
نخست آن که: در تمام فصول سال، هنگام ظهر شرعی، سایه از سمت شرق از میان می رود.
دوّم آن که: همواره نخستین اشعه آفتاب هنگام بامداد از میان بازار بزرگ شهر گذشته و پس از عبور از دروازه صحن به ضریح مقدّس می تابد.
در گرداگرد صحن مطهر اتاقهایی قرار دارد که همگی آرامگاه بزرگان است. صحن دارای چهار دروازه اصلی است که بزرگترین آنها در سمت شرق واقع شده و به «باب الذَّهب» شهرت دارد. دومین دروازه در سمت شمال قرار گرفته و به «باب الطوسی» معروف است.
سومین دروازه در جنوب است به نام «باب قبله» و چهارمین آن در سمت غرب واقع شده و به «باب سلطانی» مشهور است.
حرم مطهر، دارای برخی بیوتات ضمیمه است که عبارتند از:
الف ـ مسجد عمران بن شاهین، که در دالان منتهی به باب الطوسی قرار گرفته است. این مسجد کهن، از بناهای عمران بن شاهین، حاکم جنوب عراق در نیمه قرن چهارم هجری است.
ب ـ مسجد خضراء، در زاویه شمال شرقی صحن است که دارای تاریخ کهن می باشد. این مسجد در سال 1385 هـ . به طرز زیبایی بازسازی گردید و دهها سال یکی از مراکز اصلی تدریس در حوزه علمیه نجف بشمار می رفت.
ج ـ تکیه بَکتاشیها، این تکیه در دوره حاکمیت عثمانیان بر عراق ساخته شده و محل تجمع و برگزاری مراسم صوفیان بکتاشی تُرک بوده است. ساختمان این تکیه که امروزه به انبار آستانه تبدیل شده در شمال غرب صحن واقع است.
د ـ مسجد بالاسر، در دالان سمت غربی صحن قرار گرفته و در محراب آن قطعاتی از کاشیهای خشتی متعلق به قرن ششم هجری به چشم می خورد.

قبرستان وادی السّلام: این قبرستان یکی از مقدسترین گورستانهای مسلمانان و شیعیان است و در روایات آمده: «هر مؤمنی در شرق یا غرب جهان دیده از جهان بر گیرد به روح او ندا می رسد که به وادی السلام ملحق
شو» و بدین منظور فرشته ای است به نام «مَلَک نقّاله» که ارواح مؤمنان را از سرتاسر جهان به این گورستان  می آورد.

مقام حضرت حجّت (عجّ): این مقام گورستان وادی السّلام قرار دارد و جایگاه مقدسی است که به آن حضرت نسبت داده می شود. از این رو مردم به زیارت و نمازگزاردن در آن می پردازند.

آرامگاه حضرت هود و حضرت صالح(علیهما السلام): این آرامگاه در بخش آغازین گورستان وادی السلام واقع شده است. بنابر روایات این دو پیامبر در این سرزمین مدفون اند.

مقام حضرت زین العابدین(علیه السلام): بنا به گفته روایات، جایگاهی است که امام سجّاد(علیه السلام)هنگام زیارت قبر جدّ خود، در آنجا به نماز ایستاده است، و این مقام در مغرب شهر نجف واقع است.

صافی صفا: مسجدی است که گفته می شود امیر مؤمنان(علیه السلام) در آنجا نمازگزارده و در گوشه ای از آن مدفن یکی از یاران حضرت قرار دارد.

مسجد حنّانه: این مسجد در محله ای بدین نام، در میانه بزرگراه نجف ـ کوفه قرار دارد، و جایی است که بنا بر گفته روایات، هنگامی که سر امام حسین(علیه السلام) در آن قرار داده شده، به ناله پرداخته و یا تعظیم کرده است; از این رو به حَنّانه مشهور است.

آرامگاه کُمیل بن زیاد نَخَعی: این آرامگاه در میان بزرگراه نجف ـ کوفه قرار گرفته و دارای صحن وسیع و گنبد بزرگی است. کمیل از یاران باوفای حضرت علی(علیه السلام) بود و دعای کمیل که حضرت آن را به وی آموخت، مشهور است.

آرامگاه شیخ طوسی: او که یکی از مشاهیر فقهای امامیه و مؤسس حوزه علمیه نجف است، در سال 460هـ . وفات یافت و در خانه خود مدفون گردید، این مکان پس از مدتی تبدیل به مسجدی گردید که طی ده قرن گذشته یکی ازمراکز تدریس حوزه نجف شمرده می شود. امروزه این مسجد به نام «جامع الشیخ الطوسی» در شمال حرم مطهر و به فاصله کوتاهی از آن قرار دارد و نیز در گوشه ای از این مسجد آرامگاه علاّمه آیة الله سید محمد مهدی بحر العلوم قرار گرفته که از مشاهیرعلمای امامیه و متوفای 1212 هـ . است.

علمای مدفون در نجف: همانطور که پیشتر گذشت، نجف آرامگاه جمع بسیاری از عالمان بزرگ است که برخی از آنان عبارتند از:
* علامه حلّی، در اتاقی که در راهروی جنب گلدسته شمالی قرار دارد، مدفون است.
گفتنی است که قبر حاج آقا مصطفی خمینی(رحمه الله) در همین مقبره قرار دارد.
* مقدس اردبیلی، در اتاقی که در ایوان طلا و جنب گلدسته جنوبی واقع شده، مدفون است.
* سید محمد کاظم یزدی، قبر او در مقبره بزرگی است که در سمت شمال صحن مطهر قرار دارد.
* شیخ مرتضی انصاری، قبر وی درون اتاقی است که در سمت غرب راهرو و دالان باب القبله قرار دارد.
* میرزای نائینی، مدفون در دومین مقبره پیش از زاویه جنوبی است.
* آخوندخراسانی، در مقبره جنوبی واقع در دالان باب الذهب قراردارد. درنزدیک اومدفن فقیه مشهور میرزا حبیب الله رشتی وسید ابوالحسن اصفهانی واقع است.
* آیة الله بهبهانی، وی از رهبران مشروطیت بود که به دست مخالفان و عوامل بیگانه ترور شد. قبر او در دوّمین مقبره پس از دروازه باب السوق، به سمت شمال قرار گرفته است.
* علاوه بر این بزرگان، که دارای مقابر مشهوری هستند، در صحن و حجره های اطراف آن نیز گروه زیادی از شخصیتهای دینی مدفون اند که برخی از آنان عبارتند از آیات عظام: سید محمد سعید حبوبی، شربیانی، شیخ محمد حسن آشتیانی، سید ابوالقاسم خویی، سید محمود شاهرودی، حاج آقا حسین قمی، شیخ الشریعه اصفهانی، سید عبدالحسین شرف الدین. آقا ضیاءالدین عراقی، شیخ محمد حسین غروی اصفهانی، حاج محمد حسین امین الضرب و جز اینها.

مساجد مشهور نجف عبارتند از:
مسجد شیخ طوسی، که درکنارمقبره ایشان واقع است وهمچنان محل تدریس اساتید حوزه نجف می باشد.
مسجد شیخ انصاری، مشهور به مسجد ترکها که امام خمینی(قدس سره) در آن به اقامه نماز جماعت وتدریس می پرداخت.
مسجد هندی، که از مساجد بزرگ و مشهور نجف و یکی از مراکز تدریس در حوزه علمیه نجف و در کنار آن کتابخانه آیة الله حکیم و آرامگاه او قرار دارد.
مسجد خضراء، از مساجد مشهور نجف است که سالها محل تدریس در حوزه علمیه نجف بشمار می رفت.
مسجد جواهری، که به علت دفن مرحوم صاحب جواهر(رحمه الله) در آن، بدین نام مشهور است.

مدارس دینی نجف
از آنجا که شهر نجف از ده قرن پیش تا کنون، بزرگترین حوزه دینی بوده است، مدارس بسیاری در آن به هدف سکونت و تدریس طلاّب ساخته شده که مشهورترین آنها عبارتند از: مدرسه قوام، مدرسه آخوند، مدرسه سید یزدی، مدرسه قزوینی، مدرسه سلیمیه، مدرسه جامعة النجف الدینیّة، مدرسه بخارائی، مدرسه صدر اعظم، مدرسه بادکوبی، مدرسه مهدیّه، مدرسه آیة الله بروجردی، مدرسه ایروانی، مدرسه معتمد، مدرسه هندی، مدرسه شربیانی، مدرسه خلیلی، و مدرسه یزدی.

کتابخانه های نجف
نجف شهری حوزوی و مرکز علم و عالمان بوده و هست و از این رو دارای کتابخانه های بسیار است که معمولا در هر مدرسه کتابخانه ای وجود دارد، لیکن تعدادی از آنها مهمتر هستند که عبارتند از:
* کتابخانه حیدریه، که تاریخ آن به قرن چهارم هجری وبه دوره آل بویه می رسد ودارای نسخه های بسیار نفیس است، امروزه در یکی از حجرات صحن می باشد.
* کتابخانه امیر المؤمنین، که از سوی مرحوم علاّمه امینی (صاحب الغدیر) در محلّه حویش ساخته شد و آرامگاه آن مرحوم نیز در جوار آن است.
* کتابخانه آیة الله حکیم، که در مجاورت مسجد هندی است. آرامگاه آن مرحوم در گوشه ای از مسجد قرار دارد.